Eeuwige kermis (6) – Verbondenheid versus het verlangen naar eenzaamheid

Poging tot contact
Julia Hollander maakt documentaires. Dat is haar beroep. Na de middelbare school keert ze haar vrienden en familie de rug toe om vrij te zijn. Ze moet kunnen reizen en rondkijken. ‘Bij haar vertrek had ze alleen wat korrels geboortegrond bewaard in de zak van haar jas.’ (uit: Eeuwige kermis)

Ik schrijf boeken. Iets wat ik altijd heb willen doen. En hoe intenser ik schrijf, hoe meer ik me terugtrek in mijn cocon. Ik moet vrij zijn om te denken en te dromen. Er zijn dagen dat ik niemand spreek en het huis niet verlaat. En dat ik uit Nederland vertrokken ben, is misschien niet alleen vanwege een internationale liefde.

Sommige beroepen vereisen eenzaamheid of tenminste de bereidheid jezelf zo nu en dan van anderen los te knippen. Ik vraag mij weleens af of ik schrijver ben geworden omdat dit losknippen mij goed af gaat, of dat ik naar eenzaamheid verlang omdat het schrijven zo’n grote rol in mijn leven speelt. Ongetwijfeld is het een wisselwerking. Maar een documentaire maak je voor een publiek. Een boek schrijf je voor een lezer. De creatie van een eenzame ziel kun je dus wel opvatten als een poging tot contact.

Angst voor intimiteit
Door het ineenstorten van sociale structuren en de ontzuiling is het voor mensen vaak niet meer onmiddellijk duidelijk wie zij zijn of welke rol ze in de maatschappij innemen. Ze zijn vrij om hun eigen identiteit in te vullen. Maar zoals ik al eerder schreef over het existentialisme is die vrijheid naast een verworvenheid vooral een opgave. In afwezigheid van een autoriteit val je gemakkelijk ten prooi aan innerlijke verwarring, toneelspel en vluchtgedrag. Je wordt niet zomaar een authentiek individu.

Julia Hollander worstelt met haar vrijheid. Ze wil zichzelf vinden en zich niets van anderen aantrekken, maar omdat ze nog zo onzeker is, past ze zich juist voortdurend aan. Ook om die reden verlangt ze naar eenzaamheid: ze gelooft dat ze alleen waarachtig kan zijn door zich terug te trekken. Zodra ze met anderen samen is, sluipt de leugen in haar leven en in haar werk, want omwille van die anderen zal ze al snel iets verzwijgen. Ze verlaat Paradijssel dus niet alleen om documentaires te kunnen maken. Ze verlaat het dorp ook uit angst haar authenticiteit te verliezen, uit angst voor intimiteit. Haar documentaires zijn het enige contact dat ze vertrouwt.

De gemeenschappelijke dimensie
Maar kun je contact met anderen maken door jezelf volledig van hen af te sluiten? Authentiek willen zijn, betekent ook origineel willen zijn, iets doen wat nog nooit iemand heeft gedaan. Julia wil een nieuw licht op de wereld werpen en laten zien wat door gewenning in de schaduw is geraakt. Maar om dat te kunnen, moet ze wel weten wat het ‘gewone’ licht op de wereld is en voor welke dingen mensen blind zijn geworden. Haar documentaires kunnen niet in een vacuüm ontstaan.

Bovendien heeft Julia een gemeenschappelijk taal nodig waarin ze kan communiceren. Wanneer zij alles wat herkenbaar is uit haar films zou weglaten, zou niemand haar documentaires begrijpen. Om iets nieuws te kunnen tonen, moet ze appelleren aan wat reeds bekend is. Af en toe zal ze zich dus tussen de mensen moeten begeven, zich met hen verbinden, om zo te kunnen ervaren waaruit dat bekende bestaat. Een betekenisvolle film kan zij als individu moeilijk in totale afzondering scheppen, omdat zo’n film ook een gemeenschappelijke dimensie heeft.

Nachten van solidariteit
In Julia (en in mij en misschien wel in iedereen die iets eigenzinnigs maakt dat hij of zij met een publiek wil delen) bestaat een tegenstrijdigheid: de wil je te onderscheiden en de noodzaak je met anderen te verbinden. Wat is voor een schrijver of documentairemaker dan de beste strategie? Toegeven aan het verlangen naar eenzaamheid of jezelf dwingen in de wereld af te dalen?

Coetzee beschrijft de verscheurdheid meesterlijk: ‘As a young man, I never for a moment allowed myself to doubt that only from a self disengaged from the mass and critical of the mass could true art emerge. Whatever art has come from my hand has in one way or another expressed and even glorified in this disengagement. But what sort of art has that been, in the end? Art that is not great-souled, as the Russians would say, that lacks generosity, fails to celebrate life, lacks love.’ (uit: Diary of a Bad Year)

Als schrijver zal ik altijd de balans moeten zoeken tussen de eenzaamheid van mijn gedachten en het gedruis van de wereld. Julia schiet vooralsnog liever van het ene naar het andere uiterste: ‘De kleffe saamhorigheid die ze onder andere omstandigheden op afstand zou hebben gehouden, liet ze nu tegen zich aanschurken. De verrukking bij een groep te horen, nachten van solidariteit! Haar mensenwarmte zou slijten zodra de operatie was voltooid, daar had ze geen illusies over, en juist in die deadline huisde haar overgave.’ (uit: Eeuwige kermis)

Aflevering 7: Idealisme